Elektromagnetische velden zijn niet meer weg te denken in het dagelijkse leven. Sommige mensen hebben echter gezondheidsklachten en wijzen die toe aan elektromagnetische velden. Maar wat zijn elektromagnetische velden? En wat is er bekend over de blootstelling en over mogelijke effecten op de gezondheid? 

Wat zijn elektromagnetische velden?

Elektrische velden ontstaan door een elektrische lading of door veranderende magnetische velden. Magnetische velden ontstaan door een bewegende lading of door veranderende elektrische velden, zoals nabij een draad waar wisselstroom doorheen loopt. Als  de elektrische en magnetische velden aan elkaar gekoppeld zijn, spreken we over 'elektromagnetische velden'. Het RIVM gebruikt op de website de term 'elektromagnetische velden' als afkorting voor elektrische, magnetische of elektromagnetische velden.

De sterkte van elektromagnetische velden is het grootst dichtbij de bron en neemt af als de afstand tot de bron groter wordt. Het aantal golfbewegingen in de sterkte van de velden per tijdseenheid noemt men de frequentie. Als de frequentie wordt uitgedrukt in het aantal golfbewegingen per seconde, is de eenheid daarvan 'hertz'. De geleider, het apparaat of de zender die de velden produceert, wordt 'de bron' genoemd.

Welke bronnen veroorzaken elektromagnetische velden?

Elektromagnetische velden komen van nature op aarde voor, onder andere door stromingen in het binnenste van de planeet en door bliksemontladingen. Elektromagnetische velden kunnen ook kunstmatig worden opgewekt door activiteiten van mensen. Er zijn twee soorten kunstmatige bronnen van elektromagnetische velden en die kunnen verschillende effecten op het lichaam hebben. In de eerste plaats kunnen de velden ontstaan als bijproduct van de opwekking, het transport of het gebruik van elektriciteit. Voorbeelden daarvan zijn hoogspanningslijnen, elektromotoren en lasapparatuur. In de tweede plaats kunnen elektromagnetische velden bewust worden opgewekt om materialen op te warmen of informatie te verzenden. Voorbeelden daarvan zijn inductieverwarmers en zendinstallaties voor mobiele telecommunicatie.

Welke effecten hebben elektromagnetische velden?

De effecten die elektromagnetische velden op het lichaam hebben hangen af van de frequentie en de sterkte van de velden. Velden met relatief lage frequenties, zoals die van hoogspanningslijnen, kunnen zintuigen of zenuwen prikkelen als ze sterk genoeg zijn. Velden met relatief hoge frequenties, zoals die van zendmasten voor mobiele telecommunicatie, kunnen het lichaam of delen daarvan overmatig opwarmen als ze sterk genoeg zijn. Wetenschappelijke organisaties hebben daarom limieten opgesteld, waaronder deze effecten niet optreden. Overheden kunnen zulke limieten overnemen in regelgeving. Wetenschappers onderzoeken of langdurige blootstelling aan velden zwakker dan  die limieten ook tot gezondheidseffecten zou kunnen leiden.

Elektromagnetische velden op het werk

In sommige arbeidssituaties kunnen sterkere elektromagnetische velden voorkomen dan buiten het werk. Voor werknemers zijn speciale beschermingsregels opgesteld. Ook wordt onderzoek gedaan naar de mogelijke gevolgen van langdurige blootstelling op de gezondheid van werknemers. Deze pagina geeft informatie aan werkgevers, werknemers en ondersteuners op het gebied van gezond en veilig werken.

Bronnen en risico's

In bepaalde gevallen kan de blootstelling van werknemers aan elektromagnetische velden tijdens het werk hoger zijn dan de blootstelling buiten het werk. Laagfrequente velden kunnen ontstaan als bijproduct van elektrische stromen die regelmatig wisselen van richting. Voorbeelden van sterke bronnen van laagfrequente velden in de werkomgeving zijn elektrolyse-installaties, inductieverwarmers en lasapparatuur. Laagfrequente velden hebben frequenties van 0 tot 10 megahertz. Als de velden sterk genoeg zijn, kunnen ze leiden tot duizeligheid, het zien van lichtflitsen en pijn of tintelingen door prikkeling van zenuwen.

Radiofrequente elektromagnetische velden kunnen bewust worden opgewekt om informatie te verzenden. Voorbeelden van sterke bronnen van radiofrequente velden zijn radarantennes en zendinstallaties voor omroep of mobiele telecommunicatie. Radiofrequente elektromagnetische velden hebben frequenties van 100 kilohertz tot 300 gigahertz. Als de velden sterk genoeg zijn, kunnen ze leiden tot oververhitting van het lichaam en schade aan weefsels en organen. 

Naast directe effecten op het lichaam kunnen elektromagnetische velden ook indirecte effecten veroorzaken, die een veiligheidsrisico kunnen zijn. Voorbeelden van zulke indirecte effecten zijn contactstromen, vonkontladingen, opwarming van metalen implantaten of storing van medische toestellen, zoals een pacemaker.

In de meeste gevallen is de blootstelling van werknemers aan elektromagnetische velden vergelijkbaar met die van de bevolking. Dat geldt vooral voor bronnen die ook buiten werktijd worden gebruikt. Voorbeelden van zulke bronnen zijn kantoorapparatuur, audio- en videoapparatuur, handgereedschap, huishoudelijke apparaten en mobiele telefoons. 

Onderzoek van het RIVM

Het RIVM doet onderzoek naar risico's van elektromagnetische velden op de werkplek. Het RIVM heeft werkomgevingen met hoge blootstelling in kaart gebracht en wetenschappelijke ondersteuning gegeven bij de totstandkoming van de Europese en Nederlandse regelgeving. Het RIVM analyseert ook gegevens over de blootstelling van werknemers en nieuwe technologische ontwikkelingen bij bronnen van elektromagnetische velden op de werkplek. Daarnaast worden medische bronnen van elektromagnetische velden en optische straling onderzocht. Deze bronnen in ziekenhuizen kunnen een risico voor ziekenhuispersoneel en patiënten vormen. Het RIVM ontwikkelt voorlichtingsmateriaal voor werknemers.

De huidige wet- en regelgeving is gebaseerd op wetenschappelijk bewezen risico’s voor de gezondheid op de korte termijn die kunnen ontstaan door elektrische prikkeling of opwarming. Wetenschappers hebben de afgelopen twintig jaar ook onderzocht of blootstelling van werknemers aan elektromagnetische velden op de langere termijn tot risico’s voor de gezondheid kunnen leiden. Het gaat daarbij in het algemeen om velden die zwakker zijn dan de limieten in de Europese richtlijn. Het RIVM inventariseert of er in de wetenschappelijke literatuur aanwijzingen zijn voor zo'n verband.

Wet- en regelgeving voor werknemers kan per land verschillen, omdat het omgaan met wetenschappelijke bewijzen, onzekere risico's en maatschappelijke belangen verschilt. De Europese richtlijn stelt wel minimumvoorschriften voor alle lidstaten van de Europese Unie. Het RIVM houdt het internationale beleid op het gebied van risico's van elektromagnetische velden bij en publiceert daar overzichten van.

Het RIVM werkt samen met binnen- en buitenlandse organisaties over blootstelling, gezondheidseffecten en wet- en regelgeving met betrekking tot elektromagnetische velden op het werk. Hiertoe horen onder andere de Gezondheidsraad, ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en Inspectie SZW, International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP), National Institute for Occupational Safety and Health in de Verenigde Staten, Royal Society of Canada en de Wereldgezondheidsorganisatie WHO).

Meer informatie zie 'Elektromagnetische velden' op het Arboportaal, waar ook de nieuwe praktijkgidsen van SZW en Europese Commissie met een indeling van werkomgevingen zijn te downloaden (https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/elektromagnetische-velden).